Ці сапраўды Жупраны атрымалі назву ад зуброў?

Класік беларускай літаратуры Францішак Багушэвіч даслаў у 1885 годзе ў польскамоўны часопіс «Край», які выходзіў у Пецярбурзе, невялічкую нататку пра Жупраны. Паэт пісаў, што некалі вакол мястэчка былі глухія ды непраходныя лясы. Францішак на свае вушы чуў апавяданні, што ў Жупранскай пушчы раслі даўней велізарныя дрэвы, ссечаныя камлі якіх ледзь маглі выцягнуць на дарогу восем коней. У гэтай пушчы было вельмі шмат звяроў, а самому Багушэвічу адзін старац паказваў паблізу Жупран мясціну на ўскрайку лесу, дзе адразу сем мядзведзяў, весела гуляючы, абіралі яблыні-дзічкі. Літаратар адзначаў, што адзін з колішніх уладальнікаў Жупранаў Караль Радзівіл, які меў мянушку Пане Каханку, прыехаўшы на паляванне ў Жупраны, быў зачараваны прыгажосцю мясцовай векавечнай пушчы і багаццем дзічыны. Ад захаплення ён ускрыкнуў: «Не ведаў я, што маю такую Жупранскую пушчу!»

У сваёй нататцы Францішак Багушэвіч зрабіў дапушчэнне, што раней Жупранская пушча магла называцца Зубранскай ад вялікай колькасці зуброў, якія ў ёй вадзіліся. Пра гэту версію паходжання назвы пушчы ўзгадваў таксама Уладзімір Содаль у кнізе «Жупранская старонка» (1992). Іншы літаратуразнаўца Кастусь Цвірка напісаў у зборніку эсэ «Лісце забытых алеяў» (1993), што «тапонім Жупраны сам Францішак Багушэвіч растлумачваў як змененае Зубраны, а Жупранская пушча была некалі Зубранскай — ад слова «зубр». Гэту версію падхапілі мясцовыя краязнаўцы, пачаўшы з той пары выводзіць назву мястэчка выключна ад дужага ляснога звера. Праўда, нельга забывацца, што гэта рамантычнае вызначэнне застаецца толькі гіпотэзай, тэорыяй, якая не мае абгрунтавання.

Пэўнай падказкай у тлумачэнні назвы мястэчка можа паслужыць найменне размешчанай побач гары Піліканкі. Некаторыя стараліся давесці, што раней яна называлася Веліканка альбо атрымала назву ад экзатычнай птушкі пелікана. Насамрэч назва гары, несумненна, звязана з сучасным літоўскім «piliakalnis» — гарадзішча. У наваколлі да таго ж цэлы шэраг тапонімаў мае балцкае паходжанне. Напрыклад, назва вёскі Гудзяняты, імаверна, паходзіць ад балцкага «gudai». Гэтым словам літоўцы здаўна называюць сваіх суседзяў-беларусаў. Відавочна, што ў старажытнасці Гудзяняты былі заснаваны славянскім насельніцтвам побач з селішчамі, дзе жылі балты, якія і назвалі вёску паводле яе жыхароў (параўнайце, Гудаўшчына ў Барунскім сельсавеце, Гудагай у Астравецкім раёне і г.д.).

Дык а што з Жупранамі? Найбольш праўдападобнай версіяй з’яўляецца тое, што назва мястэчка выводзіцца ад літоўскага слова «Žuobris», у якім дыфтонг «uo» з часам пачаў вымаўляцца як «u». «Žuobris» — гэта архаічная саха, адзін з самых старажытных інструментаў, якім абраблялі зямлю. Натуральна, што селішча, дзе жылі аратаі і земляробы, маглі назваць ад прылады, якой яны найчасцей карысталіся і якая асацыявалася з гэтымі людзьмі. Гэтак магла ўзнікнуць назва Жубраны, якая пазней трансфармавалася ў Жупраны. Пацвярджае дадзеную версію і само існаванне гарадзішча каля Жупран. Старажытныя плямёны стваралі гарадзішчы і будавалі на іх умацаваныя паселішчы менавіта тады, калі ад збіральніцтва і палявання пераходзілі да земляробства і мусілі абараняць свае харчовыя запасы ад ворагаў. Відавочна, самыя першыя жыхары Жупран вылучаліся сярод суседзяў менавіта тым, што аралі зямлю сохамі. У глыбокай старажытнасці гэта было рэвалюцыйным, наватарскім дасягненнем ды, бясспрэчна, паспрыяла росквіту селішча.

Віктар ШУКЕЛОВІЧ, Жупраны.